Toverknopen, Familietekens, Huismerken
In een tijd dat de meeste gewone volksmensen niet konden schrijven, merkten ze hun bezittingen (huisraad, vee, kledij) met een herkenbaar teken. Het was, letterlijk, een handtekening: ook notariële akten werden ermee ondertekend. Daarvoor moest het wel uniek zijn, dus bestonden eindeloos veel varianten.
In de context van dit werkje zoeken we vooral naar één-lijnige, gebogen, algoritmische, symmetrische patronen.
Zo een merkteken werd vaak generaties lang doorgegeven binnen de familie. Dit gebruik is, mede door de algemene leerplicht, opgehouden te bestaan.
Schildknoop, toverknoop, heksenknoop,
verschillende benamingen voor eenzelfde "beschermend" teken.
Het is na cirkel en 8 het simpelste en veelvuldig voorkomend teken.
Hindoe-priesters, Keltische druïden, Indiaanse pottenbakkers, Siberische sjamanen, het lijkt er wel op dat iedereen dit als teken kende.
Veelvuldig werd het gevarieerd en gecombineerd, zoals deze...
Hier zie je de toverknoop samen met de lemniscaat: De farao's gebruikten het al, maar pachters in de Middeleeuwen ondertekenden hun overeenkomsten nog steeds met eenzelfde teken.
Documenten uit de zestiende eeuw, in Maaseik, Ronse en elders, tonen deze hand-tekeningen
En nog andere, eveneens in Vlaanderen (Lissewege, Deinze, Waanrode)...
Een bijzonder handmerkteken
Verrassing: in de Limburgse Kempen is er nog een familie waar de grootvader aan al zijn kinderen en kleinkinderen "hun" familieteken aanleerde. Eén van hen, Mieke, heeft het me op een bierkaartje voorgetekend, spontaan, uit de losse hand, in één doorgaande beweging. En het is niet zo maar een eenvoudig patroon, kijk maar eens hier (grijze achtergrond)...!De betrokken familie beschouwt hun tekening als een kalligrafische letter "W". Omdat ze stamt uit een tijd (van wie had grootvader het?) dat kalligrafie nog niet uitgebreid gekend was, lijkt het me mogelijk dat dit teken méér kan zijn. Ze is dan ook een mono-lineair (!) lussen-patroon (zoals de Kempische zandtekeningen), getekend volgens welbepaalde geometrische algoritmen (zoals Tamil- en Chokwe-tekeningen),en symmetrisch (zoals vele historische voorbeelden). .
Tot verbazing van Joke zag ze in het Historisch Museum van Goes een oude gevangenisdeur met hetzelfde teken ingekrast zoals haar vader (°1906 Rotterdam) zijn naam Wout schreef met zo'n "W ". Drie maal komt dit toch wel specifiek complexe teken voor!
In "Ornament, Symbool & Teken" van René Smeets (Cantecleer 1973) staat een gelijkend beeld (blauwe achtergrond), echter niet één-lijnig. Maar het toont wel aan dat het wiskundig principe gekend was.
Naar analogie met het bovenstaande ontwerp valt dit wel te reconstrueren en aanvullend laten we de "voetsteun" weg, en gaan lusvormig aan de hoekjes om...Deze figuur (bruine achtergrond) blijkt tenslotte terug te voeren op een exacte vlechtband (potloodtekening).
Dit echte gebogen-lijn-ontwerp volgens de regels van de kunst, heeft dus blijkbaar ooit model gestaan, en dan ook hier echt uitgevoerd en aangeleerd door "kenners". De uitvoerder moet zo handig en vlot deze vlechtband kunnen tekenen, dat hij vanuit dat juiste "gebaar" de hier uitgebeelde metamorfose (kijk nu van rechts naar links) uit zijn hand liet vloeien.
En van simpel naar minder simpel ...
Die eenvoudige "vierlus" (je kan het beschouwen als een vierkant met speels lussende hoeken) diende bij de Tamil-vrouwen als eerste stap naar een zich steeds verder uitbreidend patroon; van aaneengeschakelde gelijke deeltjes; waarlangs volgens dezelfde regels bewogen wordt. De tweede stap wordt verwezenlijkt door elke lus van de vierlus als basis te nemen voor een nieuwe vierlus. (zie figuur hieronder)
Uit een archiefstuk blijkt dat Dr. Weyns deze figuur uit Indië kende, (hier in het westen bekend gemaakt door H. Gnana Durai, in 1929) en naast dezelfde tekening plaatste die hij tegenkwam "op het laatste blad van het memorieboek uit 1765 van de grootvader van de grootvader van mijn grootvader." Ik meen hier een zeker anachronisme te ontwaren.
Hieronder zie je een kopie van zijn notities.
Strikt genomen behoorde dit motief dus niet tot de boerinnenkunst, maar werd door Weyns als ermee verwant herkend. Het is ook wel aantrekkelijk om het mee op te nemen in de herleving van deze traditie, omdat het een verrijking is van enkele meetkundige karakteristieken die nog maar weinig tot uiting kwamen in wat er nog overschoot in de uitstervende traditie.
Bij de Indische voorbeelden elders zie je hoe deze tekening een uitbreiding in vier richtingen is van onze vierlus met hetzelfde motief, rotationele (draaiende) symmetrie noemen ze dat.
Mijn broer vertelt dat zijn "meester" deze figuur (omstreeks 1955) op het schoolbord voortekende, uitwiste, en dan vroeg wie hem dit kon na doen. Meerdere leerlingen slaagden er dadelijk in, mijn broer kan het nu nog steeds.
Ook mijn ervaring is het dat leerlingen er handig in zijn en plezier aan beleven; ondanks en juist door het schijnbaar ingewikkelde patroon; als ze door hebben wat de truc is (het wiskundig algoritme zou de wiskundeprofessor zeggen).
Net zoals Tamilvrouwen, Tchokwe-stamleden en onze vroegere boerinnen zonder schoolwiskunde die regels "doorleefden". Mooi toch?
Vind je ook dat, na dit alles, deze figuren mogen mee opgenomen worden bij de traditionele (zand-)tekeningen alhier?
Kijk eens welke vlechtbandtekeningen in ons land ooit geproduceerd werden.
Verwante lijntekeningen vind je Wereldwijd en Historisch.